غزل شماره 2 حافظ: صلاح کار کجا و من خراب کجا

غزل دوم حافظ، با بیت مشهور “صلاح کار کجا و من خراب کجا” آغاز می‌شود و یکی از پرطرفدارترین و پرکاربردترین غزل‌های این شاعر بزرگ است. این غزل، بیانگر تضاد میان دنیای مادی و معنوی، صلاح و خراب، و عقل و عشق است.

معنی بیت به بیت:

• صلاح کار کجا و من خراب کجا: صلاح و کار درست کجا و من که در راه عشق خراب شده‌ام کجا؟ این بیت نشان از تضاد بین عقل و عشق و انتخاب راه عشق است.

• ببین تفاوت ره کز کجاست تا بکجا: ببین تفاوت راهی که از کجا آغاز شده و به کجا می‌رسد. این بیت به تفاوت راه عقل و عشق اشاره دارد.

• دلم ز صومعه بگرفت و خرقه سالوس: دلم از صومعه و خرقه‌ی ریاکاری به تنگ آمده است. حافظ در اینجا از زهد و ریای ظاهری انتقاد می‌کند.

• کجاست دیر مغان و شراب ناب کجا: کجاست معبد مغان و شراب ناب؟ این بیت به دنبال عرفان و حقیقت است که در ظاهرگرایی یافت نمی‌شود.

• چه نسبت است به رندی صلاح و تقوا را: چه نسبتی بین رندی (عشق و بی پروایی) و صلاح و تقوای ظاهری وجود دارد؟ این بیت نشان می‌دهد که عشق و عرفان با ظاهرگرایی سازگار نیست.

• سماع وعظ کجا نغمه رباب کجا: سماع (رقص عرفانی) و وعظ کجا و نغمه رباب (موسیقی عرفانی) کجا؟ این بیت به تفاوت میان موسیقی عرفانی و وعظ‌های خشک و خالی اشاره دارد.

• ز روی دوست دل دشمنان چه دریابد: دل دشمنان چگونه می‌تواند روی دوست را درک کند؟ این بیت به تفاوت میان دوست و دشمن و درک عشق اشاره دارد.

• چراغ مرده کجا شمع آفتاب کجا: چراغ مرده کجا و شمع آفتاب کجا؟ این بیت به تفاوت میان نور حقیقت و ظلمت جهل اشاره دارد.

• مبین به سیب زنخدان که چاه در راه است: به سیب لب معشوق نگاه نکن که در پس آن چاه وجود دارد. این بیت به فریبندگی ظاهر و خطرهای عشق اشاره دارد.

• کجا همی روی ای دل بدین شتاب کجا: ای دل، به کجا با این شتاب می‌روی؟ این بیت به عجله و بی صبری در رسیدن به مقصد اشاره دارد.

• چو کُحل بینش ما خاک آستان شماست: خاک آستان شما سرمه چشم ماست. این بیت نشان از تواضع و فروتنی حافظ در برابر محبوب است.

• کجا رویم بفرما از این جناب کجا: به کجا برویم؟ تو بفرما که از این جا به کجا برویم؟ این بیت نشان از تسلیم کامل حافظ در برابر محبوب است.

• قرار و خواب ز حافظ طمع مدار ای دوست: از حافظ آرامش و خواب نخواه. این بیت نشان می‌دهد که سالک عشق آرام و قرار ندارد.

تفسیر کلی:

در این غزل، حافظ به تضاد میان دنیای مادی و معنوی، صلاح و خراب، و عقل و عشق پرداخته است. او از زهد و ریای ظاهری انتقاد کرده و به دنبال عرفان و حقیقت واقعی است. حافظ در این غزل، عشق را راهی برای رسیدن به کمال و حقیقت می‌داند و از سختی‌ها و چالش‌های این راه سخن می‌گوید. او همچنین به فریبندگی ظاهر و ضرورت داشتن بینش صحیح برای تشخیص حقیقت اشاره می‌کند.

نکات کلیدی:

• تضاد: تضاد میان مفاهیمی مانند صلاح و خراب، عقل و عشق، ظاهر و باطن از ویژگی‌های بارز این غزل است.

• عشق و عرفان: عشق در این غزل، نه تنها یک احساس عاشقانه، بلکه راهی برای رسیدن به عرفان و حقیقت است.

• انتقاد از ظاهرگرایی: حافظ به شدت از زهد و ریای ظاهری انتقاد می‌کند و به دنبال حقیقت درونی است.

• تواضع و فروتنی: حافظ در برابر محبوب خود بسیار متواضع و فروتن است.

این غزل، یکی از عمیق‌ترین و پیچیده‌ترین غزل‌های حافظ است و هر بیت آن، مفاهیم گسترده‌ای را در خود جای داده است.